صادرات بی‌رویه سنگ‌آهن و کنسانتره در سال‌های اخیر به یکی از چالش‌های کلیدی و بحث‌برانگیز اقتصاد ایران تبدیل شده است. این ماده معدنی حیاتی بعنوان ستون فقرات زنجیره تولید فولاد به شمار می‌رود، که به دلیل سیاست‌های ناهماهنگ و نبود توازن میان عرضه معدن و صنعت فولاد، در مسیر خام‌فروشی گسترده قرار گرفته است.
در شرایطی که هزاران میلیارد تومان سرمایه‌گذاری در احداث کارخانه‌های فولاد، گندله‌سازی و آهن اسفنجی در سراسر کشور انجام شده، ادامه روند بی رویه صادرات مواد خام، به‌ویژه کنسانتره سنگ‌آهن، آینده این صنعت را با تهدید بزرگی روبرو می کند.
برنامه «میز اقتصاد» شبکه خبر در تاریخ ۲۰ آبان ۱۴۰۴، بار دیگر این موضوع حیاتی را به بحث عمومی کشاند؛ برنامه‌ای که در آن فعالان صنعت فولاد، نمایندگان بخش معدن و مقامات وزارت صمت، دیدگاه‌های گوناگونی درباره ریشه‌ها و پیامدهای خام‌فروشی سنگ بیان کردند.
برای درک عمق مسئله، ابتدا باید جایگاه سنگ‌آهن در زنجیره ارزش فولاد مشخص شود.
به بیان ساده، صادرات کنسانتره به‌جای تبدیل آن به فولاد یا مقاطع فولادی، به معنی از دست دادن حدود ۸۰ درصد ارزش افزوده بالقوه در داخل کشور است.
طبق داده‌های رسمی گمرک و وزارت صمت، این آمار بشرح زیر است.
این آمار نشان می‌دهد که روند خام‌فروشی نه‌تنها کاهش نیافته، بلکه با شتابی نگران‌کننده در حال افزایش است.
برنامه «میز اقتصاد» شبکه خبر، با حضور کارشناسانی از بخش معدن، فولاد و دولت، ریشه‌های این بحران بطور کامل مورد بررسی قرار داد. گفت‌وگو میان سید اردشیر افضلی مدیرعامل ذوب‌آهن اصفهان، احمد دنیا‌نور فعال صنعت فولاد، مهرداد اکبریان رئیس انجمن سنگ‌آهن ایران، و مهدی حمیدی مدیرکل دفتر بهره‌برداری معادن وزارت صمت، تصویری روشن از شکاف میان سیاست‌گذاری و تولید ارائه داد.
اردشیر افضلی در این برنامه هشدار داد که:
«ذوب‌آهن اصفهان تنها با ۵۰ تا ۵۵ درصد ظرفیت کار می‌کند. موجودی انبار ما به ۲۷ هزار تن رسیده، در حالی که مصرف روزانه بیش از ۵ هزار تن است. گاهی ناچاریم کوره‌ها را نوبتی خاموش کنیم.»
این سخنان، عمق بحران تأمین مواد اولیه را آشکار کرد. در پی این معضل، کارخانه‌هایی مانند ذوب‌آهن که از کوره بلند استفاده می‌کنند، نیازمند سنگ‌آهن دانه‌بندی‌شده و پرعیار هستند؛ اما توسعه بی‌رویه واحدهای کنسانتره‌سازی، مسیر تأمین این مواد را مسدود کرده است.
احمد دنیا‌نور، از فعالان صنعت فولاد، با انتقاد شدید از سیاست‌های صادراتی گفت.
«وقتی میلیاردها دلار برای احداث کارخانه‌های فولاد هزینه کرده‌ایم، چرا باید مواد اولیه آن‌ها را صادر کنیم؟ این یعنی خاموش کردن چراغ صنعت فولاد و از بین بردن سرمایه ملی.»
او افزود:
«وقتی سنگ‌آهن را ۸۰ دلار صادر می‌کنیم و همان ماده در خارج از کشور به ورق ۹۰۰ دلاری تبدیل می‌شود، در واقع ثروت ملی را با یک‌دهم قیمت فروخته‌ایم.»
در مقابل، مهرداد اکبریان، رئیس انجمن سنگ‌آهن ایران، صادرات را در برخی شرایط ضروری دانست.
«زمانی که مازاد گندله یا کنسانتره روی زمین می‌ماند و خریدار داخلی ندارد، صادرات بهترین گزینه است. انبار کردن میلیون‌ها تن مواد معدنی یعنی توقف چرخه تولید.»
اکبریان همچنین مدعی شد که صادرات کنونی عمدتاً مربوط به سنگ هماتیت کم‌عیار و کنسانتره مازاد است، نه سنگ‌آهن پرعیار.
اما منتقدان می‌گویند همین صادرات محدود نیز به دلیل عوارض ناچیز (۲ درصد) و ارزش افزوده پایین، در عمل به‌منزله‌ی ادامه خام‌فروشی است.
مهدی حمیدی، مدیرکل دفتر بهره‌برداری معادن وزارت صمت، در پاسخ به انتقادات گفت:
«صادرات سنگ‌آهن مگنتیت تقریباً به صفر رسیده و آنچه صادر می‌شود، هماتیت کم‌عیار یا کنسانتره است. کاهش تولید فولاد بیشتر ناشی از ناترازی انرژی است تا کمبود مواد اولیه است.»
وی از پیشنهاد وزارت صمت برای افزایش عوارض صادرات کنسانتره از ۵ به ۱۵ درصد خبر داد، اما افزود که این طرح ماه‌هاست در هیئت دولت معطل مانده است.
کاهش عمر معادن کشور
طبق طرح جامع فولاد، عمر مفید معادن فعال به کمتر از ۲۰ سال رسیده است. تداوم استخراج و صادرات بدون اکتشاف جدید، آینده معدنی کشور را به خطر می‌اندازد.
بحران تأمین مواد اولیه
افزایش ظرفیت فولادسازی بدون توسعه متوازن در بخش معدن، باعث کمبود خوراک و توقف خطوط تولید می‌شود.
تهدید سرمایه‌گذاری‌های ملی
ارزش جایگزینی واحدهای فولادی کشور بیش از ۴۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود. کمبود سنگ‌آهن، این سرمایه را بلااستفاده می‌کند.
از دست رفتن ارزش افزوده داخلی
خام‌فروشی به معنای واگذاری فرصت اشتغال، فناوری و درآمد پایدار است.
وابستگی به واردات در آینده
در صورت ادامه این روند، ایران ناگزیر به واردات سنگ‌آهن یا محصولات نیمه‌ساخته خواهد شد.
یکی از نکات برجسته مناظره تلویزیونی، نقد سیاست عوارض صادراتی بود. دنیا‌نور با اشاره به ناهماهنگی موجود گفت:
«در حالی که صادرکننده کنسانتره فقط ۲ درصد عوارض می‌دهد، صادرکننده فولاد باید ۱۵ تا ۲۰ درصد عوارض بپردازد. این یعنی تشویق خام‌فروشی و تنبیه تولیدکننده.»
این سیاست معکوس باعث شده بسیاری از فعالان معدنی، به‌جای همکاری با فولادسازان، صادرات را سودآورتر بدانند.
یکی دیگر از مسائل مهم، بازگشت ارز صادراتی است. فولادسازان معتقدند بخشی از ارز حاصل از صادرات مواد خام به کشور بازنمی‌گردد و این موضوع باعث عدم شفافیت و ایجاد رانت می‌شود.
اکبریان گفت، ارز صادراتی بازمی‌گردد. اما به صورت تهاتر یا واردات تجهیزات معدنی به کشور وارد می شود. با این حال کارشناسان مستقل تأکید کردند. که نبود سازوکار نظارتی دقیق، موجب نابرابری در سود زنجیره و ایجاد فساد می‌شود.
کشورهایی مانند چین، ژاپن و کره جنوبی نشان داده‌اند که مسیر توسعه صنعتی تنها از طریق تکمیل زنجیره ارزش می‌گذرد. چین، با وجود در اختیار داشتن بزرگ‌ترین ذخایر سنگ‌آهن، حتی یک گرم سنگ‌آهن خام صادر نمی‌کند و همه را به محصولات نهایی تبدیل می‌کند.
در مقابل، کشورهایی که بر صادرات مواد خام تکیه کرده‌اند، گرفتار «نفرین منابع» شده‌اند؛ یعنی سود کوتاه‌مدت به بهای از بین رفتن فرصت‌های بلندمدت توسعه است.
برنامه «میز اقتصاد» به‌خوبی نشان داد که خام‌فروشی تنها یک مسئله صنفی نیست، بلکه یک چالش راهبردی ملی است. تا زمانی که سیاست‌گذاری‌ها بر پایه ارزش‌افزوده تنظیم نشوند. و عوارض صادراتی به‌صورت پلکانی و منطقی اعمال نگردد، صنعت فولاد ایران در چرخه ناترازی باقی خواهد ماند.
در آستانه اجرای برنامه هفتم توسعه، اجرای کامل ماده ۴۸ این قانون که دولت را مکلف به پرهیز از خام‌فروشی و تکمیل زنجیره ارزش در صنایع معدنی می‌کند، یک امر ضروری است.
صادرات بی‌رویه سنگ‌آهن و کنسانتره، صرفاً یک رفتار اقتصادی نیست، بلکه تصمیمی درباره آینده صنعتی ایران است. تصمیمی میان سود کوتاه‌مدت و منافع بلندمدت، میان خام‌فروشی و توسعه پایدار کشور در این شرایط است.
اگر سیاست‌گذاران به هشدار کارشناسان بی‌توجهی کنند، در کمتر از دو دهه آینده کشور با بحران تأمین مواد اولیه فولاد روبر خواهد شد. که در نهایت به تعطیلی کارخانه‌ها، از دست رفتن اشتغال و وابستگی به واردات تبدیل خواهد شد.
به تعبیر یکی از کارشناسان در میز اقتصاد:
«خام‌فروشی یعنی فروش آینده ایران با بهای امروز.»
راه نجات صنعت فولاد، توقف صادرات مواد خام، اصلاح سیاست‌های عوارضی، توسعه اکتشافات جدید و هدایت منابع به سمت تکمیل زنجیره ارزش است. تنها در این صورت است که، ایران جایگاه خود را به عنوان قدرت فولادی منطقه حفظ می کند.
شرکت فولاد مهراد به‌عنوان یکی از مراکز معتبر فروش و تأمین مقاطع فولادی در شهر اصفهان، با تمرکز بر شفافیت قیمتی، سرعت در تأمین سفارش‌ها و ارائه تحلیل‌های تخصصی از بازار آهن و فولاد ایران، جایگاه ویژه‌ای در میان فعالان این صنعت به دست آورده است. این مجموعه با بهره‌گیری از تیمی متخصص و ارتباط مستقیم با تولیدکنندگان بزرگ کشور، همواره تلاش می‌کند. که ضمن تأمین مطمئن نیاز پروژه‌های صنعتی و ساختمانی، نقش فعالی در ترویج تحلیل‌های اقتصادی و آگاهی‌بخشی درباره چالش‌ها و فرصت‌های زنجیره ارزش فولاد ایفا کند.
