مکانیسم ماشه یا اسنپبک (Snapback Mechanism)، سازوکاری حقوقی و سیاسی در دل توافق هستهای ایران (برجام) است. که امکان بازگرداندن تحریمهای شورای امنیت را بدون نیاز به رأیگیری مجدد را فراهم میکند. این مکانیزم پس از امضای توافق در سال ۲۰۱۵ و تصویب آن در قالب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، بهعنوان یک ابزار جهت تضمین اجرای تعهدات برجام ایران تعریف شد. اما با گذشت زمان، بهویژه در آخرین جلسه مذاکرات( ۳ مرداد ۱۴۰۴) این ابزار به عاملی برای تهدید سیاسی و فشار اقتصادی علیه ایران تبدیل شد. در این مقاله مکانیزم ماشه و آخرین تحولات آن بطور جامع مورد بررسی قرار می گیرد. و در بخشی از این مقاله، تاثیر مکانیزم ماشه بر بازار فولاد بطور دقیق ارزیابی می شود.
مکانیزم ماشه سازوکاری با هدف بررسی پایندی ایران به تعهدات برجامی است. که هر یک از اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل میزان پایندی ایران را بر تعهدات برجامی را بررسی نموده و در صورت عدم پایندی ایران به تعهدات برجامی در طی 30 روز و بدون اجماع سایز اعضاء تحریم های پیشین را دوباره بر ایران اعمال می کند.
نحوه اجرا
طبق مفاد قطعنامه، هر عضو شورای امنیت توانایی ثبت ادعای نقض برجام توسط ایران را دارد. پس از این اقدام، شورای امنیت ۳۰ روز زمان دارد. تا تقاضای اعلام تحریم را ثبت کند. اما هر عضو دائم شورا می تواند با استفاده از حق وتو، مانع تصویب چنین قطعنامهای شود و عملاً باعث بازگشت خودکار تحریمها گردد.
در سال 2018، ایالات متحده پس از خروج رسمی از برجام بهصورت یکجانبه مکانیزم ماشه را فعال کرد. که در مقابل کشورهای اروپایی، روسیه و چین با این اقدام مخالفت کرده و اعلام کردند. که آمریکا صلاحیت استفاده از این سازوکار را از دست داده است.
بسیاری از تحلیلگران معتقدند این مکانیزم تعادل تصمیمگیری در شورای امنیت را بر هم زده که قدرت نامتناسبی به برخی کشورها میدهد. از سوی دیگر، مسئولان جمهوری اسلامی ایران از جمله علیاکبر ولایتی و نمایندگان مجلس نیز با انتقاد از این سازوکار، آن را خلاف منافع ملی توصیف کردهاند.
شورای امنیت سازمان ملل متحد نقشی کلیدی و منحصر بهفردی در اجرای مکانیزم اسنپ بک ایفا میکند، چرا که این سازوکار بهگونهای طراحی شده که برخلاف رویههای معمول شورا، برای بازگرداندن تحریمها نیازمند اجماع یا رأیگیری نیست. بهمحض آنکه یکی از اعضای دائم شورای امنیت ادعای نقض تعهدات ایران ذیل برجام را مطرح کند، روند اسنپ بک آغاز شده و در صورت عدم دستیابی به توافق برای تداوم لغو تحریمها طی ۳۰ روز، تمامی تحریمهای پیشین شورای امنیت بهطور خودکار بازمیگردد. این ساختار، جایگاه تصمیمگیری را از شورا گرفته و آن را به یک فرآیند بدون امکان وتو تبدیل میکند، که در نوع خود یک چرخش مهم در نظم حقوقی و دیپلماتیک نهادهای بینالمللی به شمار میرود.
حق وتو یکی از ابزارهای منحصر بهفرد و بحثبرانگیز در ساختار تصمیمگیری شورای امنیت سازمان ملل متحد است. که به پنج عضو دائم این شورا ( آمریکا، روسیه، چین، فرانسه و بریتانیا ) اجازه میدهد. تا هر قطعنامهای را صرفنظر از حمایت اکثریت سایر اعضا، بهطور یکجانبه متوقف کنند. این حق، پس از جنگ جهانی دوم و در چارچوب منشور ملل متحد برای حفظ توازن قدرت میان قدرتهای پیروز جنگ ایجاد شد،که بهعنوان نمادی از برتری سیاسی این کشورها در نظام بینالملل شناخته میشود. با این حال، استفاده مکرر یا گزینشی از وتو، بهویژه در موضوعات حساس مانند مناقشات منطقهای یا حقوق بشر، موجب انتقادات گستردهای از سوی کشورهای غیرعضو دائم و نهادهای بینالمللی شده است. در نتیجه، حق وتو نمادی از شکاف ساختاری در نظام تصمیمگیری بینالمللی نیز تلقی میشود.
گروه ۵+۱ ( اختصار «P5+1» ) مجموعهای از شش قدرت جهانی آمریکا، روسیه، چین، فرانسه و بریتانیا به همراه آلمان است. این گروه با هدف رسیدگی به پرونده هستهای ایران و یافتن راهحلی دیپلماتیک برای نگرانیهای جهانی درباره ماهیت برنامه هستهای ایران تشکیل شد. حضور آلمان در کنار پنج قدرت دائم به دلیل نقش اقتصادی و سیاسی پررنگ این کشور در مذاکرات با ایران بود، هر چند که، آلمان عضو دائم شورای امنیت نیست.
طبق اعلام 5+1 “مهمترین دستاورد گروه ۵+۱ توافق برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) در سال ۲۰۱۵ بود، در پی این توافق ایران پذیرفت که فعالیتهای هستهای خود را محدود نموده و در ازای آن، بخشی از تحریمهای بینالمللی علیه ایران لغو شود”. از آن زمان به بعد، این گروه به یکی از مهمترین ساختارهای چندجانبه در دیپلماسی بینالمللی تبدیل شده و نقش کلیدی در تحولات مربوط به سیاستهای هستهای و امنیتی ایران ایفا کرده است.
| عنوان | قیمت | تاریخ بروزرسانی | نمودار قیمت |
|---|---|---|---|
| میلگرد آجدار سایز 10 زاگرس | 43,300 تومان | 12 آبان 1404 | |
| میلگرد آجدار سایز 16 کویر - 9 متری - A3 | تماس بگیرید | 8 آبان 1404 | |
| میلگرد آجدار سایز 22 کاوه اروند | تماس بگیرید | 13 آبان 1404 | |
| میلگرد آجدار سایز 25 آریان فولاد | تماس بگیرید | 17 آبان 1404 | |
| میلگرد آجدار سایز 22 آریان فولاد | 41,000 تومان | 17 آبان 1404 |
در تاریخ ۲۷ تیر ۱۴۰۴، کشورهای فرانسه، بریتانیا و آلمان (تروئیکای اروپایی) ائتلاف سه جانبه با انتشار بیانیهای اعلام کردند. که خواهان آغاز دوباره مذاکرات با ایران هستند. این کشورها هشدار دادند که طی اعلام جدید ائتلاف سه جانبه، ایران باید به خواسته های ائتلاف پاینده بوده و در صورت عدم پایبندی به تعهدات مکانیزم ماشه از ابتدای فصل پاییز مجددا فعال می گردد.
در تاریخ سوم مرداد ۱۴۰۴، معاونان وزرای خارجه ایران با مقامات اروپایی دیدار کردند. وزارت خارجه آلمان با تأکید بر آمادگی برای فعالسازی مکانیزم ماشه، پیشنهاد تمدید ششماهه اجرای آن را مشروط به پایبندی ایران به برخی «معیارهای مشخص» را ارائه کرد. ایران ضمن تأکید بر تداوم پایبندی به تعهدات هستهای، هرگونه اقدام یکجانبه اروپایی را غیرقانونی دانست.
تهران اعلام کرد که همواره مسیر دیپلماسی را ترجیح داده است. و در مقابل اروپا و متحدانش با سکوت یا همراهی با جو حملات نظامی به ایران، زمینهساز تنش شدهاند. سیاست گذاران داخلی و خارجی کشور،همواره تهدید اروپایی ها به مکانیزم ماشه را غیر قانونی میدانند.
بازگشت تحریمها تحت مکانیزم اسنپ بک، آینده پیش روی بازار فولاد ایران را با چالشهای جدی مواجه میسازد. این سازوکار منجر به اعمال تحریم های سنگین بین المللی به بازار ایران می شود. تمامی این تحریم بدون نیاز به رای گیری در شورای امنیت اعمال می گرد. که منجر به محدودیت شدید در صادرات فولاد شده و واردات مواد اولیه فولادی با اختلالات شدید روبرو می کند. از سوی دیگر اعمال تحریم های سنگین موجب کاهش تمایل سرمایه گذاری خارجی در صنعت فولاد ایران می شود. در نتیجه، فعالان این بازار با نوسانات شدید قیمتی، اختلال در زنجیره تأمین و رکود در پروژههای عمرانی و صنعتی مواجه خواهند شد؛ وضعیتی که نهتنها منجر به کاهش رقابتپذیری فولاد ایران در بازارهای جهانی می شود، بلکه تعادل عرضه و تقاضا در داخل کشور را نیز دچار تزلزل میکند.
بازگشت تحریمهای شورای امنیت موجب محدودیتهای گسترده شبکه بین المللی بانکی، کشتیرانی، بیمهای و سرمایهگذاری بینالمللی خواهد شد. این موضوع، صادرات فولاد و واردات تجهیزات و فناوری را بهشدت مختل میکند.
بازگشت تحریمها باعث بیاعتمادی به آینده اقتصادی، خروج سرمایه و جهش نرخ ارز خواهد شد. تبعا با افزایش قیمت دلار، هزینه تولید مقاطع فولادی افزایش مییابد.
تحریمهای کشتیرانی و بیمهای موجب توقف یا کاهش صادرات به کشورهای هدف مانند عراق، افغانستان، سوریه و … میشود. خریداران خارجی میزان تعامل با ایران را در صورت افزایش هزینههای مبادلاتی یا تهدید تحریمهای ثانویه از دست می دهند
تحریمهای شورای امنیت، واردات تجهیزات صنعتی، نرمافزارهای مهندسی و قطعات یدکی را مختل میکند. و در پی آن طرحهای توسعهای در صنایع نورد و ذوب با چالش جدی مواجه شده و پروژههای در دست اجرا به حالت تعلیق درمیآیند.
با فعال شدن مکانیزم ماشه، فضای سرمایهگذاری داخلی دچار بیثباتی میشود. سرمایهگذاران داخلی نسبت به آینده مردد شده و سرمایههای کلان به بازارهای امنتر منتقل میشود. سرمایهگذاران خارجی نیز عملاً بازار فولاد ایران را ترک میکنند.
در چنین شرایطی، معاملات غیررسمی و بازار سیاه افزایش پیدا کرده و صادرات از مسیرهای پرهزینه غیررسمی صورت میگیرد. و بخش بزرگی از اقتصاد فولاد به سمت عدم شفافیت و فساد پیش میرود.
مکانیزم ماشه علیه ایران فعال شد و به این ترتیب، ایران بار دیگر مشمول تحریمهای سازمان ملل قرار گرفت. این اقدام پس از آن صورت گرفت که شورای امنیت سازمان ملل با ادامه لغو تحریمهای ایران موافقت نکرد. بر اساس توافق برجام، در صورت نقض تعهدات از سوی ایران و تداوم غنیسازی در سطح بالا، امکان بازگشت خودکار تحریمها در قالب سازوکار اسنپبک وجود دارد. در نشست اخیر شورای امنیت، روسیه، چین، پاکستان و الجزایر به ادامه لغو تحریمها رأی مثبت دادند، گویان و کره جنوبی رأی ممتنع دادند و آمریکا، انگلیس، فرانسه، سومالی، سیرالئون، اسلوونی، دانمارک، یونان و پاناما با آن مخالفت کردند؛ در نتیجه ۴ رأی موافق، ۹ رأی مخالف و ۲ رأی ممتنع ثبت شد. بر این اساس، از شنبه ۵ مهر 1404، شش قطعنامه تحریمی شورای امنیت که در چارچوب برجام تعلیق شده بودند، دوباره اجرایی خواهند شد. همچنین نماینده فرانسه در نشست یادآور شد که ایران یک هفته فرصت دارد تا برای جلوگیری از بازگشت رسمی تحریمها همکاری کند.
معصومه آقاپور، مشاور همکاریهای اقتصادی نهاد ریاستجمهوری، در واپسین روزهای تابستان ۱۴۰۴ به تشریح دیدگاههای خود درباره «مکانیزم ماشه» پرداخت. او تاکید کرد فشارهای اقتصادی وارد بر بخش مالی و اقتصادی کشور در شش ماه گذشته حتی بیش از آثار مستقیم مکانیزم ماشه بوده است.
به گفته وی، تأثیرات این مکانیزم را میتوان در دو سطح کوتاهمدت و میانمدت بررسی کرد. در کوتاهمدت، نوسانات نرخ ارز، طلا و کالاهای اساسی از مهمترین پیامدها هستند که دولت برای مدیریت آنها برنامهریزی ویژهای انجام داده است. از جمله این اقدامات میتوان به برگزاری نشستهای اضطراری با بانکها و کارخانجات، هدایت واحدهای تولیدی به سمت صادرات غیرنفتی و کنترل بازار اشاره کرد.
آقاپور همچنین افزود دولت در افقهای ششماهه و دوازدهماهه، با هدف حمایت از واحدهای صنعتی و کاستن از قوانین دستوپاگیر داخلی، برنامههایی برای مدیریت تبعات این مکانیزم در نظر گرفته است. به باور او، استفاده از ظرفیتهای همکاری با کشورهای همسایه و نیز بهرهگیری از پتانسیلهای اقتصادی چین، ترکیه و هند میتواند زمینه تأمین کالاهای اساسی و کاهش فشارهای ناشی از مکانیزم ماشه را فراهم کند.
در نشست اخیر شورای امنیت سازمان ملل، قطعنامه پیشنهادی روسیه و چین برای تعویق اجرای مکانیسم ماشه و تمدید مهلت برجام نتوانست رأی لازم را کسب کند. این پیشنویس که در صورت تصویب بازگشت تحریمها علیه ایران را تا ۱۸ آوریل ۲۰۲۶ (۲۹ فروردین ۱۴۰۵) به تعویق میانداخت، تنها با ۴ رأی موافق از سوی چین، روسیه، پاکستان و الجزایر همراه شد، در حالی که ۹ کشور از جمله آمریکا، انگلیس و فرانسه به آن رأی منفی دادند و ۲ عضو نیز رأی ممتنع دادند. نماینده چین پس از اعلام نتیجه از عدم تصویب این قطعنامه ابراز تأسف کرد و بر لزوم باز ماندن مسیر دیپلماسی و گفتوگو با ایران تأکید داشت. ریاست دورهای شورای امنیت در این نشست بر عهده کرهجنوبی بود. بنابراین تمامی تحریم های مکانیزم ماشه از ساعت 20، 27 سپتامبر 2025 بوقت آمریکا بر ایران اعمال می گردد.
تروئیکای اروپا متشکل از بریتانیا، فرانسه و آلمان شامگاه دوشنبه با صدور بیانیهای مشترک اعلام کرد که با وجود فعالسازی مکانیسم ماشه علیه ایران، مسیر دیپلماسی و گفتوگو همچنان باز خواهد ماند و از ایران خواستند از هرگونه اقدام تنشزا خودداری کند و به تعهدات بینالمللی پایبند باشد. به گزارش شبکه الجزیره، این سه کشور ضمن ادعای نقض مکرر توافق هستهای از سوی ایران، اعلام کردند که فعالسازی مکانیسم ماشه برای بازگرداندن تحریمها ضروری بوده است، اما هدف اصلی آن جلوگیری از دستیابی یا توسعه سلاحهای هستهای از سوی ایران است و دیپلماسی همچنان مسیر اصلی باقی میماند. همچنین، تروئیکای اروپا بر اهمیت اجرای کامل قطعنامههای شورای امنیت سازمان ملل تاکید کرده و کارشناسان روابط بینالملل معتقدند که این بیانیه تلاش دارد هم فشار سیاسی را حفظ کند و هم امکان بازگشت به میز مذاکره برای رسیدن به توافق احتمالی در آینده را باز نگه دارد (منبع: شبکه الجزیره).
پایان قطعنامهٔ ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، نقطهٔ عطفی در تاریخ روابط بینالملل ایران به شمار میرود. که بر اساس بند 8 عملیاتی این قطعنامه، تمامی مفاد و تعهدات آن پس از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ (۲۶ مهر ۱۴۰۴) به طور رسمی خاتمه مییابد. تصویب این قطعنامه در سال ۱۳۹۴ همراه با لغو شش قطعنامهٔ پیشین علیه ایران، امکان خروج کشور از ذیل فصل ۷ منشور ملل متحد را فراهم کرد. که تغییر بنیادی در رابطه ایران با شورای امنیت ایجاد نمود. با پایان این دوره، مکانیسم ماشه و سایر سازوکارهای حل اختلاف برجام دیگر قابل فعالسازی نیستند. ایران از محدودیتهای بینالمللی مرتبط با برنامه هستهای و تحریمهای پیشین عملاً آزاد میشود، که این امر زمینهساز فرصتهای اقتصادی و سیاسی جدید برای کشور خواهد بود.
مکانیزم ماشه از زمان تصویب در قطعنامه ۲۲۳۱ تا کنون، به ابزاری پرچالش برای مدیریت بحران هستهای ایران تبدیل شده است. اگرچه هدف آن حفظ چارچوب اجرای تعهدات بود، اما اکنون به تهدیدی جدی برای ثبات اقتصادی ایران و بهویژه صنعت استراتژیک فولاد بدل شده است. تحریمهای احتمالی ناشی از این مکانیزم، هزینه تولید را افزایش داده و در نهایت صادرات را محدود می کند. و درپی آن پروژههای توسعهای را به تعلیق می کشد.
